Dọc theo quốc lộ 37, tới địa phận xã Vĩnh Hòa, rẽ phải khoảng 500 mét, quý khách sẽ tới Chùa Vĩnh Xuyên thuộc xã Vĩnh Hòa, huyện Ninh Giang, tỉnh Hải Dương, di tích lịch sử được xếp hạng cấp tỉnh.

Chùa Vĩnh Xuyên là nơi thờ Phật theo thiền phái Đại Thừa, một thiền phái phổ biến tại các ngôi chùa ở Miền Bắc Việt Nam. Di tích còn là nơi giáo dục truyền thống cho các thế hệ hôm nay và mai sau. Trong kháng chiến chống Pháp, tại chùa đã diễn ra nhiều sự kiện quan trọng: Là nơi mở các lớp học bình dân học vụ và trụ sở làm việc của Công ty thương nghiệp huyện Ninh Giang, đồng thời là trường học của trường cấp II thị trấn Ninh Giang cũng như của xã Vĩnh Hòa trong kháng chiến chống Mỹ.

Vậy chùa Vĩnh Xuyên được khởi công từ bao giờ? Ai là người đứng lên xây dựng? Cho tới nay, không tài liệu nào ghi chép lại. Thông qua tài liệu khảo sát địa phương, nhất là các tấm bia: “Hậu Thần bi ký – Cúng điền” dựng ngày 15 tháng 9 năm Dương Hòa thứ 6 (1640) và “Phượng Sồ tự - Hưng công long bệ thạch ký” dựng vào ngày 20 tháng 12 năm Bính Tý – Chính Hòa thứ 17 (1696), hiện lưu giữ tại chùa cho biết: Chùa Vĩnh Xuyên được trùng tu vào thời Hậu Lê (Thế kỷ thứ XVII), tu sửa, tôn tạo vào thế kỷ XIX, XX.

Theo các cụ cao niên cho biết, khuôn viên chùa Vĩnh Xuyên trước đây rất rộng, được bao bọc bởi các hào nước, phong cảnh đẹp, thơ mộng, có vườn chè, hàng cau, có cây thị khép tán xòa bóng mát và các loại cây ăn trái như na, ổi, hồng xiêm,… Ẩn hiện dưới tán thị là chùa Vĩnh Xuyên. Công trình chính có kiến trúc kiểu chữ Đinh (丁) gồm 5 gian tiền đường và 3 gian hậu cung nối liền nhau tạo thành không gian thờ tự khép kín. Phía Tây chùa có 7 gian nhà trung và 3 gian nhà tổ. Tất cả các công trình này đều có chất liệu bằng gỗ lim chắc chắn, kỹ thuật chủ yếu là bào trơn đóng bén, các mang mộng bén khít, lắp đặt cân đối, hài hòa, thanh thoát. Phía trước có tam quan uy nghi, to đẹp. Qua tam quan là ao chùa và giếng làng, nơi dùng lấy nước ăn uống của toàn dân. Cạnh ao là ruộng chùa và tháp mộ của cụ sư Bi - vị sư tổ từng trụ trì tại chùa. Lai lịch của nhà sư hiện bị thất truyền, chỉ còn lại pháp danh ghi nhận tại lăng tháp hợp táng. Phía sau hậu cung là ao và đền đức vua Bà thờ Nguyệt Hoa công chúa. Cách chùa khoảng 300m về hướng Bắc là đình Vĩnh Xuyên nơi tôn thờ Thành hoàng làng là Hoàng Cao Định Đại Vương, phía Đông đình là 3 gian nhà hội đồng và phía sau nhà hội đồng là văn chỉ.

 

Vào các năm 1942, 1943, 7 gian nhà trung và 3 gian nhà tổ bị cháy. Cũng khoảng thời gian này tam quan cũng bị phá hủy.

Năm 1962, thực hiện phong trào tiêu thổ kháng chiến, địa phương đã giải hạ 5 gian tiền đường lấy nguyên vật liệu làm nhà mẫu giáo của thôn. Năm 2000, nhân dân địa phương đã trùng tu, tôn tạo lại tòa tiền đường trên cơ sở phần mộc được lấy từ tòa hậu cung. Tòa hậu cung được xây dựng mới với chất liệu chủ yếu bằng bê tông cốt thép. Cũng vào năm này, tháp mộ của cụ sư Bi bị đổ, nhân dân đã di chuyển và xây dựng tháp mới về hồi phía Đông tòa tiền đường.

Hiện tại, chùa Vĩnh Xuyên có kiến trúc kiểu chữ Đinh (丁) gồm 5 gian tiền đường và 3 gian hậu cung.

Tòa tiền đường có chiều dài 13,74m, rộng 6,11m, mái lợp ngói mũi truyền thống, xây tường hồi bít đốc. Đầu hồii có hai trụ trụ biểu. Hai đầu nhà được gắn lạc long miệng bờ nóc. Bờ nóc đắp ba chữ Hán: “Phượng Sồ tự” tức chùa Phượng Sồ. Mặt trước được lắp sáu bộ cửa bức bàn, hai bên hồi gắn khung chữ Thọ cách điệu.

Kết cấu khung vì chính gồm 4 vì kèo. Chất liệu gỗ tứ thiết. Bốn vì kèo này có kiến trúc không giống nhau được đỡ bởi hệ thống cột cái và cột quân kê trên các bệ bằng xi măng tạo sự giằng ngang vững chắc. Hai vì gian trung tâm có kiến trúc kiểu chồng rường. Tại các vì kèo này có một số bức chạm lá lật khá sinh động. Hai vì kèo gian bên một vì có kiến trúc kiểu trụ báng, một vì có kiến trúc kiểu chồng rường, các chi tiết khác chau chuốt, liên quan với nhau bởi hệ thống mang mộng bén khít. Liên kết giữa các vì kèo là hệ thống hoành mái, lá mái,rui mái, gộp mái,thượng lương… Tại các đầu bảy hiên chạm lá hóa long. Công trình khá chắc chắn.

Nối tòa tiền đường và tòa hậu cung là hai thanh kẻ góc vừa có tác dụng đỡ mái vừa tạo ra sự ngăn cách giữa hai tòa nhà. Tại hai thanh kẻ góc này ở mặt ngoài chạm tứ quí khá đẹp. Các nét chạm mềm mại, nhẹ nhàng tạo cho không gian kiến trúc thêm sinh động.

Tòa hậu cung có chiều dài 6,76m, rộng 4,9m, móng tường xây bằng gạch chỉ, tường hồi bít đốc, mái lợp ngói mũi truyền thống. Kết cấu khung vì gồm ba vì kèo. Các vì kèo này có kiến trúc giống nhau kiểu trụ báng. Hệ thống vì kèo và hoành, rui bằng gỗ, các cột cái và cột quân chất kiệu bằng bê tông sơn màu giả gỗ.

 

Cùng với thời gian, chiến tranh và thiên nhiên tàn phá, chùa Vĩnh Xuyên và khuôn viên cảnh quan đã có nhiều đổi thay. Dấu vết của các công trình kiến trúc cũ chỉ còn bảo lưu được một phần cùng cây thị cổ thụ trường tôn cùng năm tháng. Song, với sự trân trọng và gìn giữ di sản văn hóa dân tộc của người dân nơi đây, các hạng mục công trình sẽ dần dần được khôi phục và chắc chắn trong tương lai chùa Vĩnh Xuyên sẽ là một di tích đẹp, là địa điểm tham quan, chiêm bái và học tập của du khách gần, xa.

 

Chùa Vĩnh Xuyên được trùng tu, tôn tạo vào thời Lê và vào thời Nguyễn (Thế kỉ XIX), là một di tích lớn trong vùng. Trải qua năm tháng và chiến tranh, công trình vẫn bảo lưu được tòa hậu cung (nay khung vì được lấy khôi phục tòa tiền đường) mang đậm nét bản sắc văn hóa dân tộc. Đây là một trong nhưng cơ sở khoa học phục vụ việc nghiên cứu lịch sử kiến trúc Việt Nam.

Hệ thống tượng thờ tại chùa Vĩnh Xuyên với các pho tượng như Tam thế, Đức ông, cô Quế có bố cục cân đối, nét tạo hình đẹp… xứng đáng là tiêu bản tốt cho nghiên cứu lịch sử điêu khắc nghệ thuật.

Trong số các di vật, cổ vật hiện tại có tại di tích, bia đá “Hậu thần bi lý – Cúng điền” dựng ngày 15 tháng 9 năm Dương Hòa thứ 6 (1640) và năm Bính Tý – Chính Hòa thứ 12 ( 1969), không chỉ là sản phẩm điêu khắc đá thời hậu Lê (TK XVII) với kỹ thuật cao của các nghệ nhân dân gian xưa mà còn là nguồn tư liệu quý về lịch sử di tích.

Về đất đai: Chùa Vĩnh Xuyên không còn nguyên vẹn, khuôn viên hiện nay được thu hẹp hơn rất nhiều so với trước đây. Các công trình tín ngưỡng mới được xây dựng, quy mô khiêm tốn, một phần diện tích sân chùa đang được sử dụng làm nhà trẻ của thôn làm ảnh hướng tới cảnh quan và giá trị của di tích.

Về thực trạng bảo vệ : Chùa Vĩnh Xuyên hiện có ban khánh tiết do nhà sư trụ trì và một số cụ cao tuổi trong thôn trông nom, bảo vệ. Các di vật, cổ vật hiện có tại di tích tương đối nhiều, vì vậy việc trông nom, bảo vệ rất quan trọng các hiện tượng mất mát đáng tiếc xảy ra, mà lực lượng bảo vệ, trông nom còn mỏng so với yêu cầu đặt ra.

Trong những năm vừa qua, ban khánh tiết đã hoạt động tích cực và đạt được những hiệu quả cao khi phối hợp cùng với chính quyền địa phương trùng tu, khôi phục tiền đường và hậu cung, từng bước trả lại dáng vẻ ban đầu cho khu di tích đồng thời vào các ngày tuần, rằm, lễ tiết hướng dẫn bà con sinh hoạt tín ngưỡng lành mạnh, không xảy ra hiện tượng mê tín dị đoan.

 

Vào ngày 07 tháng 02 năm 2013, Chủ tịch UBND tỉnh Hải Dương đã ký quyết định số 423/QĐ-UBND về việc xếp hạng di tích Chùa Vĩnh Xuyên xã Vĩnh Hòa, huyện Ninh Giang, tỉnh Hải Dương là di tích kiến trúc nghệ thuật, tạo cơ sở cho việc bảo tồn và phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của cha ông ta để lại.